یکی از اصول اقتصادی اسلام میانه‏روی در مصرف و استفاده کامل از هر چیزی است که قابلیت استفاده داشته باشد. وقتی از یکی از ائمه سوال کردند که اسراف چیست ایشان پاسخ دادند یعنی این هسته خرما را اگر استفاده‏ای داشته باشد دور بیندازی. با رشد جمعیت بشر و افزایش مصرف، مساله پرهیز از اسراف نقش مهمی نیز در حفظ محیط زیست پیدا کرده است. جمعیت بشر به حدی رسیده است که اگر بدون در نظر گرفتن ظرفیت محدود محیط زیست به مصرف بی‏رویه بپردازد باعث لطمه شدید به اکوسیستم کره زمین خواهد شد. این در حالی است که فرهنگ سرمایه‏داری امروز به اسراف بشکل یک ضرورت برای توسعه می‏نگرد و اساسا معتقد است مردم باید آزاد باشند هر طور صلاح می‏دانند مصرف کنند بشرطی که پول آنرا بپردازند. البته مفهوم آزادی در اینجا عدم ایجاد قیدهای اخلاقی است نه آزادی انتخاب که اسلام هم بر آن صحه می‏گذارد. بنابراین برای نقد این گرایش خوب است چند مثال را در عرصه جهانی و داخلی بررسی کنیم و نیم نگاهی نیز داشته باشیم بر سیاست‏های دولت کنونی.

«خطوط هوایی کم هزینه»‏ یکی از موفقیت‏های ده سال اخیر آمریکا در عرصه اقتصادی است. تا پیش از دهه 90 میلادی قیمت بلیط هواپیما در آمریکا مانند همه جای دنیا گران بود. هواپیماهای جمبوجت با کلاس‏بندی درجه یک، تجاری و اقتصادی، مهمانداران فراوان که اغلب برای شما انواع غذاها و نوشیدنیها را سرو می‏کردند و خدمات دیگر که تجربه سفر با هواپیما را به یک مهمانی در یک رستوران گران‏قیمت تبدیل کرده بودند. طبعا مشتریان سفر با هواپیما به اقشار خاص و ثروتمند یا کسانی که بدلیلی نیاز حیاتی به چنین سفری داشتند محدود شده بود و استراتژی سودآوری شرکتها مبتنی بر ارائه خدمات مجللتر برای گرفتن پول بیشتر از معدود مشتریان ثروتمند بود. سپس در ابتدای دهه 90 اوضاع تغییر کرد. آزادسازی بازار خطوط هوایی منجر به تاسیس شرکتهای کوچک با سرمایه کم شد. این شرکتها از آنجا که سرمایه زیادی در اختیار نداشتند بجای خرید هواپیماهای جت به هواپیماهای دست دوم، توبوپراپ (ملخی) و از فروشندگان ارزان‏فروش بین‏المللی روی آوردند. ساعت کاری خلبانان خود را افزایش دادند و از مرخصی‏ها کاستند. مهمانداران را حذف کردند. وعده غذایی میان پرواز را برای پروازهای کوتاه برداشتند و از فرودگاه‏های دورافتاده و کوچک برای پرواز استفاده کردند. هر هواپیما تنها یک مامور خدماتی داشت که در زمان شروع پرواز بتنهایی توضیحات لازم را برای مسافران ارائه می‏کرد، در حین پرواز خدمات ارائه می‏داد و پس از پرواز به کار نظافت هواپیما می‏پرداخت یا در کار انتقال بارها کمک می‏کرد. استراتژی سودآوری خطوط هوایی ارزان‏قیمت مبتنی بر شکستن بازار بود. خط قرمز آنها قیمت بلیط بود و خود را متعهد می‏دانستند که بلیط آنها بسیار ارزانتر از شرکتهای هوایی معمولی باشد. اگرچه شرکتهای بزرگ هوایی در ابتدا این رقبای کوچک را چندان جدی نگرفتند اما پس از گذشت چند سال نه تنها بخش بزرگی از بازار خود را واگذار کردند بلکه مجبور شدند قیمتها را تا حدود زیادی کاهش دهند. خطوط هوایی ارزان‏قیمت با استراتژی خاص خود بسرعت در سراسر جهان تشکیل شدند. امروزه این خطوط باعث افزایش تعداد مشتریان سفرهای هوایی شده‏اند و در فلسفه خود بقدری پیش رفته‏اند که چند هفته قبل در اخبار شنیدیم یکی ازین شرکتها در مالزی یک میلیون بلیط مجانی صادر کرده است. اگر بخواهیم مقایسه‏ای با ایران انجام دهیم باید از حرکت خوب صنایع هوایی برای خرید خط تولید هواپیمای منطقه‏ای ایران 140 تقدیر کنیم. این هواپیما در مقایسه با هواپیماهای جت کنونی بسیار ارزانتر و دارای مصرف سوخت کمتری است. دولت نیز حمایت جدی مالی از خریداران این محصول صورت داده است.

مورد جدی‏تری که در اینجا خوب است به آن اشاره کنیم بحث خودروهای فرسوده است. کشورهای صنعتی پس از رسیدن به مرحله اشباع بازار داخلی بر اثر افزایش بی‏رویه تولید و در شرایطی که امکان صادرات نیز برایشان کاملا فراهم نبود فلسفه جدیدی برای مصرف خودرو ابداع کردند و آنرا بطور موفقیت آمیزی به سراسر دنیا صادر کردند. این فلسفه «مصرف کن و دور بینداز» پایه و اساس بحث از رده خارج کردن قرار گرفت که این روزها در کشور ما نیز مطرح شده است. اصولا تا پیش ازین همواره بنوعی تبلیغ می‏شد گویی از رده خارج کردن خودروها پس از چند سال کار کردن در غرب نشانه ثروت بی‏حساب و پیشرفته بودن آنهاست. امروز این پیش‏زمینه ذهنی با برخی استدلال‏ها در زمینه آلوده کننده بودن خودروهای فرسوده همراه شده تا اجماعی ملی و بین‏المللی در این زمینه شکل بگیرد. طرح بحث از رده خارج کردن خودروهای فرسوده که بیش از همه شرکت‏های خودروسازی منادی آن هستند بدلیل امکان حفظ اضافه تولید این شرکت‏هاست وگرنه کیست که نداند این شرکت‏ها محلی از اعراب برای منافع عمومی اعم از بحث آلودگی هوا، ایمنی و ترافیک قایل نیستند. در اینجا خوب است اشاره کنیم که یکی از وعده‏های انتخاباتی دکتر احمدی‏نژاد مهار کردن شرکت‏های خودروساز در زمینه تیراژ تولید بود که کاملا مسکوت مانده است. باید پرسید آیا خودرویی که 20 سال سن دارد و با اندکی تعمیرات جزئی می‏تواند هم آلوده کننده نباشد هم سایر ویژگی‏های فنی خود را حفظ کند مستحق له کردن و ذوب کردن است؟ آیا باید صاحب آنرا زیر فشار تبلیغاتی که هر روز باعث کاهش قیمت خودرویش می‏شود وادار کنیم بخش بزرگی از درآمد خود را مجددا صرف خرید یک خودروی لوکس جدید بکند؟ آیا تصور می‏کنیم اقتصاد ما با بریز و بپاش پیشرفت می‏کند؟

در پایان همچنین نگاهی داریم به سیاست جدید دولت در زمینه مخابرات. اگرچه سیاست دولت برای به صفر رساندن قیمت سیم‏کارت تلفن همراه برخی محافل سرمایه‏داری را به خشم آورده است اما باید آنرا اتفاقا در راستای سودآوری بیشتر و بزرگتر کردن بازار تلفن همراه دانست. با کاهش قیمت سیم‏کارت سیل مشتریان جدید برای ثبت‏نام هجوم آورده‏اند و این موضوع در درجه اول باعث رونق بازار فروشندگان گوشی نیز شده است. از آن گذشته دولت قصد دارد سودآوری را با گسترش بازار و از محل هزینه مکالمه تامین کند که ابزرای ماندگار و دائمی است در مقابل هزینه سیم‏کارت که تنها یک بار توسط مشتری پرداخت می‏شود. از قضا این سیاست جدید منطبق بر روح عدالت محور دولت جدید نیز هست و این انطباق شاید همان چیزی است که مدعیان تئوری‏های سرمایه‏داری از آن نگرانند.