فارغ از اینکه جنبش اصولگرایی در عرصه سیاسی چند سال دوام بیاورد و در چه صورتهایی ادامه پیدا کند تفکر اصولگرایی در آینده قابل پیش‏بینی منشا اثر فوق‏العاده‏ای در محافل فکری خواهد بود. از زمانی که آثار ایدئولوژی مدرنیسم به ایران وارد شد حوزه‏های علمیه و بطور کلی تفکر اسلامی دورانی از عقب‏نشینی دائم را آغاز کرد. پس از تجربه موفق صفویه که در آن عالمان دینی نقش گسترده‏ای در اختیار داشتند با روی کار آمدن نادر شاه نظامی‏گرا با حمایت قدرتهای خارجی از جمله روسیه و انگلیس، تجربه تاریخی ایرانی دچار اولین گسست شد و کم‏کم آثاری از عقب‏ماندگی درمقابل ملل غربی رخ نشان داد. پس از آن این گسست با روی کار آمدن قوم خزری قاجار (قجر همان خزر؟)‏ که از قضا روابط پایدار و ناشناخته‏ای با امپراطوری تزارها داشتند دوران حضیض تمدن ایرانی آغاز شد. روحانیون بعنوان حاملان اسلام پس از صفویه ناچار شدند از حوزه سیاست و اداره جامعه عقب‏نشینی کنند و در زمان قاجار با ورود تحصیلکردگان غرب به ایران و هجوم فرهنگی غرب روزبروز دامنه مسایل شرعی را کوتاه کردند. فتاوی درباره موسیقی محو شد (یا با تجدید نظر فقهی یا صرفا با انعطاف‏پذیری در عمل)‏ ربا کم‏کم پذیرفته شد. مدارس دینی برای عامه مردم تحلیل رفتند و اندک‏اندک جای خود را به مدارس به سبک غربی دادند. حوزه‏ها به مسایل فقهی محدود شدند. دیگر کسی در آنجا ریاضیات و نجوم نمی‏خواند. طرحهایی در مجلس وقت مورد بررسی قرار گرفت که بموجب آن امور قضایی از انحصار روحانیت خارج می‏شد و مبنای عمل قضایی نیز کم‏کم از حوزه شرع خارج شد.

با گسترش روزافزون غربزدگی اما حرکت روحانیون هم کم‏کم رنگ و بوی اعتراضی به خود گرفت. میرزای شیرازی پس از مشاهده ورود 200 هزار انگلیسی به ایران برای اجرای قرارداد تنباکو و آثار شدید فرهنگی این قرارداد، طی فتوایی با تذکر عواقب سلطه کفار بر مسلمین مصرف توتون و تنباکو را در حکم محاربه با امام زمان عج خواند. شیخ فضل‏الله نوری علم نامشروع بودن مشروطه را برافراشت و به مبارزه سیاسی با عمال انگلیس پرداخت و دست آخر امام خمینی نظریه جدیدی که متناسب با وضع سیاسی دوره مدرن بود با عنوان ولایت مطلقه فقیه ارائه کرد. اگر چه با ظهور میرزای شیرازی روند تنگ شدن دایره اسلام متوقف شد و با امام خمینی وارد مرحله بسط شد اما پس از فوت امام این حرکت متوقف نشده است. پس از امام اصولگرایی نخستین حرکت از جنس بسط نظریه دینی است. حرکت اصلاح‏طلبی که بنوعی ادامه منطقی مشروطه بحساب می‏آید در این سیر جایی ندارد چرا که اصولا برای محدود کردن دایره دین پا به عرصه گذاشته بود و بیشتر باید آنرا در ذیل سکولاریسم غربی دید. اما اکنون اصولگرایی باب جدیدی برای تفکر بومی گشوده است. اصولگرایی نه تنها دعوت به برداشتن قیدها از پای دین در ابوابی مانند مساله ربا و موسیقی می‏کند بلکه فراتر از آن در پی بنیاد نهادن حرکتی مهمتر برای تمدن‏سازی در سطح جهانی است. اصولگرایی فقط بازگشت به «احکام» اسلام نیست بازگشت به «هویت»‏ اسلام است. همان هویتی که با ظهور پیامبر اکرم طی چند دهه امپراطوری‏های بزرگ جهانی ایران و روم را مضمحل کرد و خود در نقش تنها امپراطوری بین‏المللی قرار گرفت. ازین رو مخاطب پیام اصولگرایی تنها غربزدگان نیستند. چه بسا صحیحتر باشد بگوییم مخاطب اصولگرایی اصلا غربگرایان نیستند، بلکه این تفکر می‏کوشد با ایجاد تغییرات بنیادین در درون خود دینداران انسان جدیدی بسازد که شالوده‏های دوره جدیدی را در تاریخ پی‏ریزی کند.