نوگرایی و تحولات صنعتی و فرهنگی در ایران بسرعت پیش می‏رود و کسانی که به هر دلیلی قادر نیستند با این سرعت خود را تطبیق دهند چاره‏ای جز کنار گذاشته شدن و تحمل فقر، محرومیت و انزوا ندارند. روستاییان از مهمترین این اقشار هستند. اگرچه در سال‏های اخیر اتفاقات خوبی در عرصه کشاورزی رخ داده است اما بسیاری از روستاهای ایران با مرگ تدریجی‏ای دست و پنجه نرم می‏کنند که در طول یک قرن اخیر از قحطی بزرگ 1288 به این سو و بخصوص پس از اصلاحات ارضی محمد رضا شاه دامنگیرشان شده است. اگر چه انقلاب اسلامی با راه‏اندازی نهادهایی چون جهاد سازندگی، کمیته امداد و دفتر مناطق محروم ریاست جمهوری تلاش بی‏سابقه‏ای برای رفع مشکلات روستاها و فراهم‏سازی امکانات زیرساختی انجام داد، اما متاسفانه این تلاش‏ها بر مبنای نوعی مدیریت از راه دور روستا و فهم غیر صحیح از مسایل خاص آن انجام شد. بردن آب، برق، مخابرات، تلویزیون و رادیو، راه و سایر امکانات به روستا بیشتر در راستای پروژه مدرنیزاسیون تحمیلی شبیه به ایدئولوژی دوره سازندگی انجام شده است. در مدرنیزاسیون تحمیلی تحولات ساختاری جوامع مدرن که در راستای حل مشکلات خاص خودشان طراحی و اجرا شده بود عینا در جوامع پیرامونی کپی‏برداری و گاهی بزور وارد می‏شود بدون اینکه به میزان انطباق آن محصولات با نیازهای درجه اول این جوامع توجه شود. چنین رویکردی با پاک کردن صورت مساله مانع از چاره‏اندیشی جدی برای مسایل می‏شود. اگر چه دولت نهم با سفر به مناطق دوردست و تلاش برای حل مشکلات ملموس مردم و اخیرا با انحلال ساختار برنامه‏ریزی دیکته شده از مرکز و واگذاری اختیارات آن به استانداری‏ها گام در راه واقعی کردن برنامه‏ریزی اقتصادی در کشور نهاده است، اما چنانچه خواهیم دید این تلاش‏ها حداکثر قادر خواهند بود یک طرف مشکل را حل کنند و بنابراین باید با اصلاحات نهادی دیگری عجین شوند تا بهبود واقعی در اوضاع پدید آید.

صنعت فرش در ایران از جمله مهمترین صنایع دستی بوده است که تا گذشته‏ای نه چندان دور بخش مهمی از صادرات غیر نفتی ایران را بخود اختصاص می‏داده است. صنایع دستی نشانگر مرحله‏ای از تکامل صنعتی در ایران هستند که در صورت ادامه تحول آزادانه علمی بدور از دخالت‏های استعماری می‏توانست بتدریج نوعی تجدد بومی را در ایران پایه‏گذاری کند. با این وجود، ضعف تاریخی شرق در برابر قاره اروپا و شکست‏های پی‏درپی، تکامل نهادی و علمی را در آسیا ناکام گذاشت. صنعتگران ایرانی هرگز موفق نشدند برای بهبود فناوری و هنر تولید فرش قدمی بردارند. اکنون بازار فرش بشدت تحت فشار است. از سویی ماشینی شدن تولید و تغذیه بخش کم‏درآمد بازار با فرش ماشینی باعث ایجاد بیکاری گسترده در میان بافندگان فرش دستباف در روستاها شده است. اما مهمتر از آن تحولات فرهنگی است که می‏رود کلیت بازار فرش را دچار رکودی بی‏سابقه نماید. امروزه فرش از یک کالای کاربردی بعنوان کفپوش منازل تبدیل به یک کالای تزئینی و هنری شده است و جای آنرا کفپوش‏های دیگری چون سنگ، پارکت و سرامیک گرفته است. همچنین مصرف پشتی (شامل فرش) بنفع مبل بشدت کاهش پیدا کرده است. ضعف فرهنگی ایران باعث شده است حتی در داخل کشور خودمان هم ذائقه مصرف‏کنندگان بسمت کالاهای خارجی تغییر کند و این معنایی جز بیکاری گسترده در میان زنان روستایی ندارد. روزگاری درآمد زن روستایی از بافتن فرش بیش از مرد بود. اکنون وی بیکار شده است. مقصر کیست؟ همه کسانی که می‏توانند تاثیرگذاری فرهنگی داشته باشند مخصوصا ما شهرنشینان.

اما وضعیت مرد روستایی چگونه است؟ وی معمولا کشاورز است و گندم می‏کارد. زمین کوچک هزار متری دارد. در سال‏های اخیر احداث چاه‏های عمیق برای گاوداری‏ها و سایر واحدهای صنعتی سطح آب سفره‏های زیرزمینی را بشدت کاهش داده است. بنابراین قنات روستا که سابقه هزار ساله دارد خشک شده است. سرمایه‏دارها شش اینچ آب دارند و کشاورزها یک قطره هم ندارند. از آنجا که امیدی برای اعمال مدیریت بر سفره‏های آب نیست تنها راه چاره کشاورز این است که او هم چاه عمیق بزند. البته این کار نیاز به سرمایه کلان دارد. در حالی که آب هر روز به عمق بیشتری پایین می‏رود برای هر متر کندن چاه چند صد هزار تومان پول لازم است. تازه چنین چاهی به پمپ نیاز دارد و آن هم هربار که خراب شود چند میلیون هزینه دارد. کشاورزان البته ناامید نیستند آنها، تمام کشاورزان روستا متحد شده‏اند و تعاونی مانندی تشکیل داده‏اند و خرجها را سرشکن می‏کنند با وجود این سازمان آشفته کار بهره‏وری را پایین آورده است. درآمدها پایین است، بدلیل عدم وجود شبکه توزیع انبوه کالاهای مصرفی در روستا هزینه زندگی در برخی موارد از شهرها بالاتر است، جوانان روستا را ترک کرده‏اند و روستا تحت تهاجم شدید فرهنگی کلان‏شهرها قرار دارد. روستا نهادی رو به موت است مگر اینکه مشکل اصلی آن فهم شود. مشکل مردم روستا کاهش قدرت واقعی آنهاست. آنها نه تنها نیاز دارند با استفاده از نهادهای دولتی (همچون شوراهای روستا) نوعی قدرت سیاسی محلی بوجود آورند که مشکلات بومی را درک کند و برای آن راه‏حل ارائه دهد بلکه نیاز به ایجاد نوعی قدرت مردمی دارند. چرا که دولت در هر منطقه‏ای بطور معمول نقشی در حد ایجاد سازش میان منافع صاحبان مختلف قدرت را بازی می‏کند. بنابراین کشاورزان ابتدا باید تبدیل به یک نهاد ذی‏نفوذ بشوند تا بعد بتوانند در چانه‏زنی‏ها در سطح سیاسی مقداری از توقعات خود را بدست آورند. در این راستا تقویت و تحکیم ساختار حقوقی تعاونی‏های کشاورزی و ادغام زمینها می‏تواند موثر باشد. این تعاونی‏ها می‏توانند نقش سخنگوهای سیاسی و اقتصادی کشاورزان را در برابر سرمایه‏دارای که عمدتا از کلان‏شهرها می‏آیند بازی کنند و مانع نابودی زیست‏بوم روستاها شوند.

یادداشتهای مرتبط در وبلاگستان:‏
ناکارآمدی نظام برنامه‏ریزی دولتی در ایران: ریشه‏های تاریخی و بنیان‏های نظری آن (عبدالله شهبازی)