یکی از اصول اقتصادی اسلام میانه‏روی در مصرف و استفاده کامل از هر چیزی است که قابلیت استفاده داشته باشد. وقتی از یکی از ائمه سوال کردند که اسراف چیست ایشان پاسخ دادند یعنی این هسته خرما را اگر استفاده‏ای داشته باشد دور بیندازی. با رشد جمعیت بشر و افزایش مصرف، مساله پرهیز از اسراف نقش مهمی نیز در حفظ محیط زیست پیدا کرده است. جمعیت بشر به حدی رسیده است که اگر بدون در نظر گرفتن ظرفیت محدود محیط زیست به مصرف بی‏رویه بپردازد باعث لطمه شدید به اکوسیستم کره زمین خواهد شد. این در حالی است که فرهنگ سرمایه‏داری امروز به اسراف بشکل یک ضرورت برای توسعه می‏نگرد و اساسا معتقد است مردم باید آزاد باشند هر طور صلاح می‏دانند مصرف کنند بشرطی که پول آنرا بپردازند. البته مفهوم آزادی در اینجا عدم ایجاد قیدهای اخلاقی است نه آزادی انتخاب که اسلام هم بر آن صحه می‏گذارد. بنابراین برای نقد این گرایش خوب است چند مثال را در عرصه جهانی و داخلی بررسی کنیم و نیم نگاهی نیز داشته باشیم بر سیاست‏های دولت کنونی.

«خطوط هوایی کم هزینه»‏ یکی از موفقیت‏های ده سال اخیر آمریکا در عرصه اقتصادی است. تا پیش از دهه 90 میلادی قیمت بلیط هواپیما در آمریکا مانند همه جای دنیا گران بود. هواپیماهای جمبوجت با کلاس‏بندی درجه یک، تجاری و اقتصادی، مهمانداران فراوان که اغلب برای شما انواع غذاها و نوشیدنیها را سرو می‏کردند و خدمات دیگر که تجربه سفر با هواپیما را به یک مهمانی در یک رستوران گران‏قیمت تبدیل کرده بودند. طبعا مشتریان سفر با هواپیما به اقشار خاص و ثروتمند یا کسانی که بدلیلی نیاز حیاتی به چنین سفری داشتند محدود شده بود و استراتژی سودآوری شرکتها مبتنی بر ارائه خدمات مجللتر برای گرفتن پول بیشتر از معدود مشتریان ثروتمند بود. سپس در ابتدای دهه 90 اوضاع تغییر کرد. آزادسازی بازار خطوط هوایی منجر به تاسیس شرکتهای کوچک با سرمایه کم شد. این شرکتها از آنجا که سرمایه زیادی در اختیار نداشتند بجای خرید هواپیماهای جت به هواپیماهای دست دوم، توبوپراپ (ملخی) و از فروشندگان ارزان‏فروش بین‏المللی روی آوردند. ساعت کاری خلبانان خود را افزایش دادند و از مرخصی‏ها کاستند. مهمانداران را حذف کردند. وعده غذایی میان پرواز را برای پروازهای کوتاه برداشتند و از فرودگاه‏های دورافتاده و کوچک برای پرواز استفاده کردند. هر هواپیما تنها یک مامور خدماتی داشت که در زمان شروع پرواز بتنهایی توضیحات لازم را برای مسافران ارائه می‏کرد، در حین پرواز خدمات ارائه می‏داد و پس از پرواز به کار نظافت هواپیما می‏پرداخت یا در کار انتقال بارها کمک می‏کرد. استراتژی سودآوری خطوط هوایی ارزان‏قیمت مبتنی بر شکستن بازار بود. خط قرمز آنها قیمت بلیط بود و خود را متعهد می‏دانستند که بلیط آنها بسیار ارزانتر از شرکتهای هوایی معمولی باشد. اگرچه شرکتهای بزرگ هوایی در ابتدا این رقبای کوچک را چندان جدی نگرفتند اما پس از گذشت چند سال نه تنها بخش بزرگی از بازار خود را واگذار کردند بلکه مجبور شدند قیمتها را تا حدود زیادی کاهش دهند. خطوط هوایی ارزان‏قیمت با استراتژی خاص خود بسرعت در سراسر جهان تشکیل شدند. امروزه این خطوط باعث افزایش تعداد مشتریان سفرهای هوایی شده‏اند و در فلسفه خود بقدری پیش رفته‏اند که چند هفته قبل در اخبار شنیدیم یکی ازین شرکتها در مالزی یک میلیون بلیط مجانی صادر کرده است. اگر بخواهیم مقایسه‏ای با ایران انجام دهیم باید از حرکت خوب صنایع هوایی برای خرید خط تولید هواپیمای منطقه‏ای ایران 140 تقدیر کنیم. این هواپیما در مقایسه با هواپیماهای جت کنونی بسیار ارزانتر و دارای مصرف سوخت کمتری است. دولت نیز حمایت جدی مالی از خریداران این محصول صورت داده است.

مورد جدی‏تری که در اینجا خوب است به آن اشاره کنیم بحث خودروهای فرسوده است. کشورهای صنعتی پس از رسیدن به مرحله اشباع بازار داخلی بر اثر افزایش بی‏رویه تولید و در شرایطی که امکان صادرات نیز برایشان کاملا فراهم نبود فلسفه جدیدی برای مصرف خودرو ابداع کردند و آنرا بطور موفقیت آمیزی به سراسر دنیا صادر کردند. این فلسفه «مصرف کن و دور بینداز» پایه و اساس بحث از رده خارج کردن قرار گرفت که این روزها در کشور ما نیز مطرح شده است. اصولا تا پیش ازین همواره بنوعی تبلیغ می‏شد گویی از رده خارج کردن خودروها پس از چند سال کار کردن در غرب نشانه ثروت بی‏حساب و پیشرفته بودن آنهاست. امروز این پیش‏زمینه ذهنی با برخی استدلال‏ها در زمینه آلوده کننده بودن خودروهای فرسوده همراه شده تا اجماعی ملی و بین‏المللی در این زمینه شکل بگیرد. طرح بحث از رده خارج کردن خودروهای فرسوده که بیش از همه شرکت‏های خودروسازی منادی آن هستند بدلیل امکان حفظ اضافه تولید این شرکت‏هاست وگرنه کیست که نداند این شرکت‏ها محلی از اعراب برای منافع عمومی اعم از بحث آلودگی هوا، ایمنی و ترافیک قایل نیستند. در اینجا خوب است اشاره کنیم که یکی از وعده‏های انتخاباتی دکتر احمدی‏نژاد مهار کردن شرکت‏های خودروساز در زمینه تیراژ تولید بود که کاملا مسکوت مانده است. باید پرسید آیا خودرویی که 20 سال سن دارد و با اندکی تعمیرات جزئی می‏تواند هم آلوده کننده نباشد هم سایر ویژگی‏های فنی خود را حفظ کند مستحق له کردن و ذوب کردن است؟ آیا باید صاحب آنرا زیر فشار تبلیغاتی که هر روز باعث کاهش قیمت خودرویش می‏شود وادار کنیم بخش بزرگی از درآمد خود را مجددا صرف خرید یک خودروی لوکس جدید بکند؟ آیا تصور می‏کنیم اقتصاد ما با بریز و بپاش پیشرفت می‏کند؟

در پایان همچنین نگاهی داریم به سیاست جدید دولت در زمینه مخابرات. اگرچه سیاست دولت برای به صفر رساندن قیمت سیم‏کارت تلفن همراه برخی محافل سرمایه‏داری را به خشم آورده است اما باید آنرا اتفاقا در راستای سودآوری بیشتر و بزرگتر کردن بازار تلفن همراه دانست. با کاهش قیمت سیم‏کارت سیل مشتریان جدید برای ثبت‏نام هجوم آورده‏اند و این موضوع در درجه اول باعث رونق بازار فروشندگان گوشی نیز شده است. از آن گذشته دولت قصد دارد سودآوری را با گسترش بازار و از محل هزینه مکالمه تامین کند که ابزرای ماندگار و دائمی است در مقابل هزینه سیم‏کارت که تنها یک بار توسط مشتری پرداخت می‏شود. از قضا این سیاست جدید منطبق بر روح عدالت محور دولت جدید نیز هست و این انطباق شاید همان چیزی است که مدعیان تئوری‏های سرمایه‏داری از آن نگرانند.

هفته قبل در سمینار کیهان‏شناسی که در دانشگاه برگزار شد شرکت کردم و چند سخنرانی را گوش دادم. مدعویین اساتید دانشگاه‏های سراسر کشور و دانشجویان تحصیلات تکمیلی بودند که تحقیقات جدیدی در زمینه کیهان‏شناسی انجام داده بودند. در مجموع چیزهایی که شنیدم برداشت کردم که مهمترین مساله‏ای که اکنون کیهان‏شناسان با آن درگیرند مساله ماده و انرژی تاریک است. موضوع از آنجایی شروع شد که یک خانم اخترشناس آمریکایی تلاش کرد سرعت چرخش کهکشان‏ها را از روی تفاوت داپلر دو سوی آنها بدست آورد. وی پس از انجام تعداد کافی مشاهدات رصدی کار ریاضی خود را شروع کرد. با در نظر گرفتن یک مدل ساده برای توزیع جرم کهکشان فورا دریافت که سرعت چرخش کهکشان‏ها عموما بسیار سریعتر از آن چیزی است که انتظار میرود. در واقع بنظر میرسید که جرم کهکشانها باید بیش از آن چیزی باشد که از روی شمارش ستارگانش بدست می‏آید. در اینجا برای اولین بار معلوم شد که نوعی ماده تاریک در عالم وجود دارد.

اما آنچه در سمینار شنیدم بسیار فراتر ازین بود. گویا مشاهدات رصدی جدید حکایت از آن دارد که 96%‏ جرم عالم بصورت ماده و انرژی تاریک است! چیزی که کوچکترین شناختی راجع به آن نداریم. بعنوان یک ناظر بیرونی علم فیزیک نظر من این است که این کشف معادل به هم ریختن تصویر زیبایی است که بکمک نظریه نسبیت انیشتن از عالم ساخته بودیم. البته دنیای علم دورانهای بحرانی زیادی را تجربه کرده است. شاید مهمترین آنها سربرآوردن مکانیک کوانتومی در اوایل قرن بیستم بود که تمام تصورات قبلی در مورد علیت و پیش‏بینی پذیری را بهم ریخت. برای اولین بار دانش بشری پذیرفت که محدود است. اصل عدم قطعیت نشان داد که حتی ساده‏ترین ابزار علمی یعنی اندازه‏گیری دچار محدودیت بنیادی است. معلوم شد که بشر فی‏نفسه فاقد قدرت پیش‏گویی نتیجه یک تک-آزمایش کوانتومی است و تنها می‏تواند میانگین‏های آماری آنرا پیش‏بینی کند. ناگفته پیداست که این نتایج ابهت علم را بطور کامل درهم شکست.

اما کیهان‏شناسی که با گرانش نیوتون آغاز شده بود با نسبیت عام انیشتن صورت عامتری یافت و توانایی آنرا پیدا کرد که برای نخستین بار راجع به آفرینش جهان سخن بگوید. تمام این مدت در آغاز قرن بیستم فیزیکدانانی که از آشوب مکانیک کوانتومی گریزان بودند پناهگاه خوبی در قطعیت و تقارن نسبیت و کیهان‏شناسی می‏یافتند. تا اینکه ترک‏های کیهان‏شناسی نیز سر باز کرد. در درجه اول پیش‏بینی و کشف سیاه‏چاله‏ها محدودیت را وارد این رشته کرد. معلوم شد که دانش بشری نمی‏تواند و نخواهد توانست چیزی درباره درون سیاه‏چاله بگوید. تنها میتوان خواص کلی و بیرونی به آن نسبت داد مانند جاذبه، بار الکتریکی،‏ چرخش و حتی دما. مرز سیاه‏چاله (افق رویداد) جایی است که مطلقا دانش بشری در آن متوقف میشود. البته این موضوع ناراحتی خیلی زیادی ببار نیاورد چرا که هر چه باشد تعداد سیاه‏چاله‏ها بسیار اندک است و مطابق نظریه، هر اتفاقی در داخل آن بیفتد امکان تاثیرگذاری بر عالم خارجی را ندارد بنابراین میشد بطور کلی از درون آن صرفنظر کرد. اما آنچه در یک دهه اخیر اتفاق افتاده است فراتر ازین است. وقتی معلوم شود 96% جرم عالم از چیزی تشکیل شده که مطلقا از آن شناختی نداریم، وقتی معلوم شود نوعی نیروی گرانشی دافعه‏ای نیز احتمالا وجود دارد، وقتی معلوم شود بعد از گذشت چهارصد سال از رنسانس ادعایی علمی یکباره با چنین ضرب‏شستی از طبیعت روبرو شویم، آن وقت دیگر چه اعتمادی به علم باقی میماند؟ البته دستاوردهای علمی کاملا ارزشمند هستند و از آنها میتوان در زندگی استفاده کرد. اما اطمینان پوزیتیویستی قدیمی درباره مرجعیت عام و مطلق علم در برابر چنین حوادثی تنها نوعی خوشبینی کودکانه بنظر خواهد رسید. زمانی که مکانیک کوانتومی جزمگرایی علمی را به مبارزه طلبید هنوز راه گریزی بود. میشد استدلال کرد که عدم قطعیت تنها در حوزه زیراتمی روی میدهد و در دنیای مانوس ما علم کامل است. اکنون نه تنها در عالم پایین اطمینان فروپاشیده بلکه عالم بالا نیز در ابر و مه شدید است، آیا هنوز وقت آن نرسیده است که بشر بیدار شود؟

سایت بازتاب در یکی از مطالب خود از قول روزنامه عرب تایمز چنین نوشت: « در حالی که در جنگ عراق بمب‏افکن‏های بی2 آمریکا از انگلیس پرواز می‏کردند، احتمال دارد با توجه به فاصله انگلیس با ایران، بلغارستان مبدا پرواز این بمب‏افکن‏ها بسوی ایران باشد. ژنرال سام گاردنر از کارشناسان امنیتی آمریکا پیش‏بینی می‏کند که یکی از مراحل نهایی پیش از جنگ، حرکت تانکرهای نیروی هوایی به نقاط غیر معمولی مانند بلغارستان است. »

در تحلیل این خبر باید بگوییم که اولا بمب‏افکن بی2 بیش از آنکه نقشی کلیدی در طرح عملیات هوایی آمریکا داشته باشد نقش نوعی اعجاز تکنولوژیک برای اثبات برتری فناوری آمریکایی را دارد. اگرچه این ژنرال آمریکایی از کاربرد بی2 در جنگ عراق سخن می‏گوید اما غیر از مواردی از پروازهای آن در جنگ افغانستان، قبلا چیزی درباره شرکت آن در عملیات عراق نشنیده بودیم. در عراق در وهله اول بمب‏افکن‏های اف117 نقشی محدود بر عهده داشتند و سپس کار به بی52 ساخت 60 سال پیش سپرده شد. پایگاه اصلی که بی52 ها از آن پرواز می‏کردند پایگاه دیه‏گو گارسیا در اقیانوس هند بود که گمان می‏رود در سونامی 2 سال قبل بطور کامل ویران شده باشد. از سوی دیگر بمب افکن‏های بی2 آنقدر گرانقیمت هستند که آمریکا هرگز حاضر نباشد مقابله آن با موشکهای ضد هواپیمای ایرانی را آزمایش کند. آمریکا برای توجیه استقرار نیروهای خود در اروپای شرقی که با هدف حصر روسیه صورت می‏گیرد، از ابتدا تهدید ایران را مطرح کرده و هنوز هم در همان خط خبری حرکت می‏کند. دیروز رییس جمهور چک با استقرار موشکهای پاتریوت در خاک این کشور موافقت کرد و با برگزاری همه‏پرسی در این رابطه مخالفت نمود. در حالی که مقامات روسی و رییس مجلس چک تاکید کردند که بنظر آنها هیچ خطری از ناحیه ایران برای آمریکا وجود ندارد و هدف آمریکا تنها مقابله با روسیه است. در مورد هواپیماهای سوخترسان هم باید گفت که با وجود اینکه آمریکا از پایگاههایی در ترکیه و فلسطین برخوردار است اما این پایگاه‏ها برای پشتیبانی مسیر پروازی جنگ احتمالی با روسیه که از انگلستان به مسکو ترسیم می‏شود بسیار دور هستند. خط مستقیم مرتبط کننده این دو نقطه بدلیل انحنای کره زمین تقریبا از روی کشورهای اسکاندیناوی عبور می‏کند و هواپیمای سوخترسانی که بخواهد از اینجرلیک ترکیه پرواز کند قادر به پشتیبانی موثر عملیات نخواهد بود. بنابراین آمریکا احتیاج راهبردی به پایگاه‏هایی در شمال دارد تا با استقرار هواپیماهای سوخترسان بتواند تهدید خود را تا عمق راهبردی  روسیه گسترش دهد،‏ کاری که این بار با واکنش روسیه مواجه خواهد شد.

مدتی است فضای کشور آرامش خوبی پیدا کرده است و اختلافات میان اصولگرایان نیز کاهش پیدا کرده است. حالتی که می‏توان آنرا نوعی اتحاد مجدد اصولگرایان دانست، آن هم درست در زمانی که هیچ کس انتظار آنرا نداشت. اما چه عاملی باعث بوجود آمدن وضعیت فعلی شده است؟ ابر و باد و مه و خورشید و فلک دست به دست هم دادند و خدا خواست تا کشور بتواند از شرایط خطرناک سیاسی که روی داده بود گذر کند. در این میان نقش عامل خارجی نیز پررنگ بود.

اصولگرایان منهای دولت در بازه زمانی پس از انتخابات حملات شدیدی را علیه دولت تدارک دیدند اما بی‏اعتنایی کامل دولت به این تلاش‏ها باعث تضعیف آن شد. آنها در دو ماه گذشته با ارتکاب اشتباهات پیاپی در واقع عدم بلوغ سیاسی خود را به نمایش گذاشتند. در شورای شهر خصوصی‏سازی گسترده باعث اعتراض مردم و انزوای قالیباف شده است. از سوی دیگر در مجلس شورای اسلامی طرح‏های بی‏ارزش فوریتی و لفاظی‏های سیاسی بر علیه دولت این شبهه را بوجود آورده است که مجلس هفتم هم مانند مجلس ششم به سیاسی‏کاری پرداخته است. تصویب طرح‏های مساله‏داری که مکررا از سوی شورای نگهبان بدلیل مخالفت بدیهی با قانون اساسی رد می‏شوند و معطل گذاردن شماری از لوایح مهم قضایی و اداری باعث شده است سرمایه سیاسی این جریان کاهش شدیدی را تجربه کند. مخالفت‏های تندروانه با دولت تا جایی اوج گرفت که در میان نیروهای این جریان در مورد عقلانیت راهی که می‏روند سوال بوجود آمد و نهایتا باعث توقف این روند شد و اکنون شماری از رسانه‏ها و اعضای این جریان بدلیل عجله در مطرح کردن خودشان بعنوان مخالفان بنیادی دولت، مشروعیت و محبوبیت خود را از دست داده‏اند. از سویی دیگر دولت بر اثر تحولات روزهای اخیر در موضع قویتری قرار گرفته است. کشمکش بر سر اقدامات جزئی دولت از جمله مساله ساعت کار بانکها و نهایتا ملزم شدن دولت به تغییر رویه، تصویر دولت در افکار عمومی را بهبود بخشید. دولت با مطرح شدن بحث افزایش قیمت مسکن نه تنها تضعیف نشد بلکه با بهره‏گیری از فضاسازی مخالفین برای تشریح اقدامات اساسی خود در این زمینه محبوبیت تازه‏ای کسب کرد. اکنون مردم بیش از آن که بخاطر گرانی مسکن دولت را سرزنش کنند از دولت انتظار پیدا دارند که اقدام قاطع انجام دهد. حسن ختام بازسازی وجهه دولت در تنظیم لایحه بودجه‏ای بواقع غافلگیر کننده بود که عقلانیت سیاسی و اقتصادی در آن موج می‏زند و آرمانگرایی دولت را با محافظه‏کاری مجلس پیوند داده است.

در کشاکش مسائل داخلی آنچه آب سردی بر اختلافات داخلی ریخت اقدامات دشمن خارجی بود. تصویب قطعنامه تحریم شورای امنیت نگاه‏ها را از مشکلات داخلی به مسائل خارجی معطوف کرد. مردم ایران متوجه شدند که غرب بطور جدی قصد ایجاد مشکل برای ما دارد. اکنون جامعه ایران را می‏توان به هواپیمای مسافربری‏ای تشبیه کرد که در میانه راه به مسافران اطلاع داده می‏شود که هوای طوفانی در پیش رو داریم. کمربندها بسته شده است و قهرا وقتی همه روی صندلیهای خود قرار بگیرند دیگر مجالی برای بی‏نظمی‏های سابق باقی نمی‏ماند. پس از صدور قطعنامه نیز اقدامات آمریکا در تشکیل ائتلاف منطقه‏ای بر ضد ایران که با واکنش بی‏سابقه مقامات ایرانی مواجه شد و همچنین عملیات ایذایی آمریکا در عراق بر ضد ایران تنها باعث تحکیم اتحاد مردم ایران شده است.

اکنون شاید بتوان طرح دشمن برای آفریدن شایعات مختلف در جامعه را در راستای ایجاد دوباره تشویش و کاستن از وحدت میان مردم دانست. عملکرد مذبوحانه دشمن تنها نشاندهنده ابعاد عظیم شکست آنها در بی‏ثبات کردن ایران از طریق منازعات سیاسی است. ازینرو افشای شایعات و ابطال آنها می‏تواند پیروزی‏های ملت را تداوم بخشد و دشمن را بیش از پیش در موضع ضعف قرار دهد.